Məhkəmə tibbi ekspertiza sahəsində genetik kimlikləndirmə - Nə rol oynayır?

Dr. Ulviyyə Mustafayeva ilə Genetik Kimlikləndirmə və Ümumi Məhkəmə Tibbi Ekspertiza Üzrə Müsahibə İstanbul Universiteti Cərrahpaşa Adli Tıp və Adli Bilimlər İnstitutunun elmi araşdırmaçısı, Dr. Ulviyyə Mustafayeva ilə Genetik Kimlikləndirmə və Ümumi Məhkəmə Tibbi Ekspertiza mövzusunda müsahibə. Zəhmət olmasa ilk öncə özünüz haqqında məlumat verərdiniz. Təşəkkür edirəm.

Mən Ülviyyə Mustafayeva, İstanbul Universiteti Cərrahpaşa Adli Tıp və Adli Bilimlər İnstitutunun araşdırmacısı olaraq, Genetik Kimlikləndirmə üzrə dissertasiya işimi müdafiə etdim. Müdafiə etdiyim mövzu hər hansı genetik materialdan (qan, sperm, tüpürcək, saç ves.) insan üzünün müəyyən edilməsidir. Bu müdafiə işi Türkiyədə ilk, dünyada isə nadir işlənən və bilinən işlərdəndir. Uğurlu nəticələrimiz oldu. Tədqiqat işində süni intelekt istifadə olunaraq daha maraqlı və ən yeni nəticələr alındı. Çox xoşbəxtəm ki, bir Azərbaycanlı olaraq bu sahədə dünyada ilklərə imza atmağı bacardım.

Sual 1: Genetik kimlikləndirmə nədir və bu sahədə hansı əsas texnologiyalar istifadə olunur?

Dr. Ulviyyə Mustafayeva: Genetik kimlikləndirmə, hər bir şəxsin unikal genetik profilinin təyin edilməsidir. Bu proses, genetik markerlərin - yəni, spesifik genetik ardıcıllıqların analizi ilə həyata keçirilir. Bu sahədə ən çox istifadə olunan texnologiyalar arasında STR (Short Tandem Repeats) analizi, InDel (Inertion and Deletion) ve SNP (Single Nucleotide Polymorphism) analizi var. Bu metodlar, şəxsin DNT-sinin müəyyən bölgələrini analiz edərək, həmin şəxsin kimliyini təsdiq etməyə imkan verir. Genetik kimlikləndirmə, məhkəmə tibbi ekspertizasında, soy ağaclarının müəyyən edilməsində və genetik xəstəliklərin tədqiqatında geniş istifadə olunur.

Sual 2: Məhkəmə tibbi ekspertiza sahəsində genetik kimlikləndirmənin rolu nədir?

Dr. Ulviyyə Mustafayeva: Genetik kimlikləndirmə, məhkəmə tibbi ekspertiza sahəsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Cinayət işlərində şübhəlilərin və qurbanların kimliklərinin müəyyən edilməsi, cəsədlərin kimliklərinin təyin edilməsi və digər hüquqi məqsədlər üçün istifadə olunur. Misal olaraq, bir cinayət səhnəsində tapılan DNT nümunəsi vasitəsilə şübhəlinin kimliyini müəyyən etmək mümkündür. Bundan əlavə, itkin düşmüş şəxslərin müəyyən edilməsi və böyük fəlakətlər zamanı çoxsaylı cəsədlərin kimliklərinin təsdiqlənməsi üçün də genetik kimlikləndirmə texnologiyalarından istifadə edilir.

Sual 3: Genetik kimlikləndirmə prosesində hansı çətinliklərlə qarşılaşılır və bu çətinliklərin öhdəsindən necə gəlirsiniz?

Dr. Ulviyyə Mustafayeva: Genetik kimlikləndirmə prosesində bir sıra çətinliklər mövcuddur. Bunlara DNT nümunələrinin kifayət qədər olmaması, nümunələrin çirklənməsi və ya degenerasiya olması, həmçinin qarışıq nümunələrin analizi kimi problemlər daxildir. Bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün ən son texnologiyalardan və metodlardan istifadə edirik. Məsələn, çirklənmiş və ya çox köhnə nümunələrin analizi üçün xüsusi təmizləmə metodları və yüksək həssaslıqla işləyən cihazlar istifadə edirik. Həmçinin, qarışıq nümunələrin analizi üçün bioinformatika metodlarından və xüsusi proqram təminatlarından istifadə edilir ki, bu da analiz nəticələrinin dəqiqliyini artırır.

Sual 4: Ümumi məhkəmə tibbi ekspertiza sahəsində hansı digər mühüm yeniliklər var?

Dr. Ulviyyə Mustafayeva: Son illərdə məhkəmə tibbi ekspertiza sahəsində bir sıra mühüm yeniliklər müşahidə olunur. Bunlar arasında həssas və sürətli analiz metodlarının inkişafı, məhkəmə tibbi ekspertiza genetikasında bioinformatikanın daha geniş tətbiqi və kriminalistika sahəsində süni intellektin istifadəsi kimi istiqamətlər var. Məsələn, süni intellekt vasitəsilə genetik məlumatların daha sürətli və dəqiq analiz edilməsi mümkündür ki, bu da məhkəmə proseslərinin daha sürətli və etibarlı aparılmasına imkan yaradır. Bu yeniliklərdən biri olarak mənim tədqiqat işimdən nümunə çəkə bilərik. Mənim araşdırmam hər hansı genetik materialdan insan üzünün formasının tapılmasıdır. Süni intellekt tətbiq edərək əldə etdiyimiz nəticələr çox ümidvericidir. Bu nəticələr kriminalistika və hüquq-mühafizə orqanları üçün əhəmiyyətli üstünlüklər təqdim edir. Genetik məlumatlar əsasında cinayətkarın üzü ilə bağlı profil təqdim etməklə şübhəli dairəsini daraltmağa kömək edir, bu da həm maddi, həm də zaman baxımından böyük üstünlüklər təmin edir. Eyni zamanda, yeni bioloji markerlərin kəşfi və bunların məhkəmə tibbi ekspertizasında tətbiqi, cinayət işlərinin həll edilməsində daha effektiv alətlər təqdim edir.

Sual 5: Gələcəkdə genetik kimlikləndirmə sahəsində hansı inkişaflar gözlənilir?

Dr. Ulviyyə Mustafayeva: Gələcəkdə genetik kimlikləndirmə sahəsində daha inkişaf etmiş və dəqiq metodların yaranması gözlənilir. Bununla yanaşı, genetik analizlərin daha geniş populyasiya qruplarına tətbiqi və daha sürətli nəticələrin əldə edilməsi üzrə işlər davam edir. Eyni zamanda, genetik məlumatların məxfilik və etik aspektləri də ciddi müzakirə mövzusu olacaq. Texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə, genetik məlumatların qorunması və bu məlumatların hüquqi və etik çərçivədə istifadəsi üzrə yeni standartların yaradılması zərurəti yaranacaq. Sual 6: Gənc tədqiqatçılara bu sahədə hansı məsləhətləri verərdiniz? Dr. Ulviyyə Mustafayeva: Bu sahədə fəaliyyət göstərmək istəyən gənc tədqiqatçılara məsləhətim, genetik və məhkəmə elmləri sahəsində dərin biliklərə yiyələnmək və bu bilikləri praktiki təcrübə ilə möhkəmləndirməkdir. Müasir texnologiyalar və metodlar haqqında məlumatlı olmaq və bu sahədə baş verən yenilikləri daim izləmək çox önəmlidir. Həmçinin, etik və hüquqi məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək və bu sahədəki işlərin ciddi məsuliyyət tələb etdiyini unutmamaq lazımdır. Müsahibə üçün təşəkkürlər, Dr. Ulviyyə Mustafayeva.